Wat is de betekenis van participatie?

Bewonersparticipatie, burgerparticipatie, inwonersparticipatie, cliëntparticipatie, omgevingsparticipatie, publieksparticipatie en zelfs initiatiefnemersparticipatie. En o ja, ook nog ‘gewoon’ participatie. Allemaal verschillende woorden, maar in essentie betekenen ze allemaal hetzelfde. Het woord ‘participatie’ heeft bovendien verschillende definities en kun je op vele manieren uitleggen. Dus wat is participatie eigenlijk en wat is de betekenis van participatie? In dit blog leggen we je alles uit.

Wist je dat participeren een leenwoord is uit het Frans? Het betekent letterlijk deelnemen en kwam voor het eerst in onze taal voor in 1408. Het woord is afgeleid uit het Latijn: ‘pars’ (= deel) en ‘cipère’ (= nemen). Als we het hebben over participatie, dan gaat het volgens Wikipedia om ‘actieve deelname, waarbij er sprake is van een persoon of een groep (subject) die deelneemt aan datgene waar het over gaat (het object)’. Volgens het woordenboek Van Dale is de betekenis van participatie ‘het hebben van aandeel in iets; = deelname’. Tot zover de letterlijke vertaling.

Met deze letterlijke vertaling pakken we het synoniemenboek er nog even bij. Andere woorden voor participatie zijn dan deelachtigheid, deelname, deelneming, maar ook betrokkenheid en inspraak. Het woord participeren kent meer synoniemen. Deelnemen, delen en meedoen, meewerken, meebeslissen, meedelen geven allemaal betekenis aan het woord participatie.

Wanneer we kijken naar de wetgeving, dan wordt participatie in meerdere contexten gebruikt. De betekenis die de wetgeving aan participatie geeft, wordt bepaald door de context van de wet. Er zijn verschillende definities.

• Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)

In het sociale domein komt de definitie van participatie uit de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De Wmo omschrijft participatie als ‘deelnemen aan het maatschappelijk verkeer’. Overigens niet te verwarren met participatie uit de Participatiewet, waarmee met participatie de arbeidsdeelname aan de samenleving bedoeld wordt. In het sociaal domein staat cliëntenparticipatie centraal. De gemeente is verplicht om inwoners, specifiek cliënten of hun vertegenwoordigers, te betrekken bij de uitvoering van de Wmo en Participatiewet. 

• Omgevingswet

In de wettekst van de Omgevingswet is geen definitie van participatie opgenomen. Wij verwijzen daarom de definitie uit de Memorie van Toelichting bij de Omgevingswet: ‘Het in een vroegtijdig stadium betrekken van belanghebbenden (burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en andere overheden) bij het proces van de besluitvorming over een project of activiteit.’

Door het Kennisknooppunt Participatie van de Rijksoverheid is een andere definitie opgesteld: “Participatie is een proces waarbij individuen, groepen en organisaties invloed uitoefenen op en controle delen over collectieve vraagstukken, beslissingen of diensten die hen aangaan.”

Het verschil met de definitie uit de Memorie van Toelichting bij de Omgevingswet zit in de toevoeging van het woord ‘collectief’. Hierbij is sprake van een verdere verfijning, waaruit blijkt dat participatie niet gaat over individuele zaken zoals het plaatsen van een dakkapel. Aan de andere kant ontbreekt in de definitie van het Kennisknooppunt Participatie het gedeelte over ‘in een vroegtijdig stadium betrekken’ wat juist in de Omgevingswet een belangrijk uitgangspunt is.

Als we het over participatie hebben, bedoelen we dus bewonersparticipatie, burgerparticipatie, inwonersparticipatie, cliëntparticipatie, omgevingsparticipatie of publieksparticipatie. Participatie waarbij de samenleving participeert. Daarbij gaat het er om dat de samenleving betrokkenheid en invloed heeft op plannen, projecten en activiteiten van initiatiefnemers. Initiatiefnemers zijn meestal overheden, maar ook projectontwikkelaars, woningcorporaties of andere bedrijven of organisaties. De initiatiefnemers organiseren de participatie. Dat noemen we ook wel initiatiefnemersparticipatie.

De samenleving bestaat uit participanten. Dat kunnen belangengroepen zijn, groepen of individuele inwoners van een bepaald gebied, cliënten of gebruikers van voorzieningen, maar ook ondernemers, maatschappelijke organisaties en zelfs ketenpartners. Participanten mogen meedenken, meebeslissen of meewerken over een plan, project of beleidsrapport. De mate waarin participanten invloed hebben, wordt uitgedrukt met een participatieladder. Maar daarover later meer (in een ander blog).

De bedoeling van bewonersparticipatie is om de samenleving vroegtijdig te betrekken bij en invloed te geven op de besluiten van de overheid en andere initiatiefnemers. Zodat de maatschappelijke betrokkenheid van inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties in de samenleving groter wordt. Daarmee kan meer begrip ontstaan voor de keuzes die gemaakt worden en de besluiten die er op politiek-bestuurlijk niveau genomen worden.

Vroegtijdig inzicht in wensen en belangen van betrokkenen leidt tot een zorgvuldige besluitvorming. Bovendien kan de kwaliteit van plannen (en daarmee de besluitvorming) beter worden met de input en kennis uit de samenleving. Bewoners weten immers als geen ander wat er speelt in hun omgeving en hebben belangrijke onderlinge contacten.

Bewonersparticipatie stimuleert eigenaarschap. Door bewoners actief te betrekken en meer zeggenschap te geven, zijn ze (deels) verantwoordelijk voor bepaalde keuzes in de voorbereiding en uitvoering van plannen of projecten. Dat zorgt ervoor dat ze het belangrijk gaan vinden om de gemaakte keuzes na realisatie in stand te houden.

Tenslotte kan bewonersparticipatie leiden tot het vergroten van draagvlak. Draagvlak gaat om steun krijgen voor plannen en projecten door zoveel mogelijk rekening te houden met de verschillende wensen en belangen in de omgeving. Draagvlak betekent niet dat iedereen het met een plan eens hoeft te zijn. In het verlengde daarvan is participatie ook geen onderhandeling.

In onze trainingen gaan we altijd in op de definitie van participatie. Want we merken dat ook in het werkveld veel verschillende interpretaties worden gegeven aan het woord participatie. Daarom staan we aan het begin van de trainingen vaak even stil bij de vraag wat participatie eigenlijk is. Onze trainingen geven we meestal incompany, zodat we nog beter maatwerk kunnen leveren. We sluiten dan aan op de betekenis die in het participatiebeleid van de betreffende organisatie aan participatie wordt gegeven. Ga voor meer informatie naar ons trainingsaanbod.

De tekst uit dit blog komt grotendeels uit het “Handboek bewonersparticipatie” dat in 2023 is verschenen. Het boek geeft een theoretisch kader over participatie, geeft praktische handvatten en invulling aan participatieprocessen en een stukje verdieping voor degene die daarin geïnteresseerd. Het boek staat daarnaast vol met inspirerende praktijkvoorbeelden uit het land. Je kunt het bestellen via onze website of via Managementboek.