Met de komst van de Omgevingswet ligt de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van participatie niet meer automatisch bij de gemeente of een andere overheidslaag. De initiatiefnemer van het plan is hiervoor zelf verantwoordelijk als ze te maken hebben met vergunningen waarbij participatie verplicht is. Een nieuwe rol dus.

De wetgever heeft alleen bepaald wanneer participatie verplicht is, maar heeft nergens aangegeven hoe de participatie eruit moet zien. Participatie is daarmee vormvrij, dat betekent dat initiatiefnemers zelf mogen bepalen hoe ze invulling geven aan deze taak. Initiatiefnemers voegen daarvoor een participatieverslag toe aan de vergunningaanvraag waarin omschreven wordt hoe de participatie heeft plaatsgevonden. Het bevoegd gezag weegt het participatieresultaat mee in de totale afweging.

We onderscheiden vier verschillende soorten initiatiefnemers: projectontwikkelaars, woningcorporaties, bedrijven en bewoners. De rol van deze initiatiefnemers in een gebied is verschillend, net als de verantwoordelijkheden die zij hebben voor de omgeving. Zowel tijdens het planproces als daarna. Hierna lichten we de vier soorten initiatiefnemers nader toe.

Heb je als initiatiefnemer hulp nodig bij participatie?

Via ons participatiebureau ParticipatieKracht verzorgen we zowel strategisch advies als participatiemanagement. Ook ontzorgen we met onafhankelijke gespreksleiding tijdens bewonersbijeenkomsten.

Wil je zelf beter worden in een goede voorbereiding en uitvoering van participatieprocessen? Neem dan eens een kijkje bij onze workshops en trainingen op open inschrijving (basis/verdieping) of kies samen met collega’s voor een incompany training op maat.

Projectontwikkelaars, initiatiefnemerparticipatie vanuit nalatenschap

Projectontwikkelaars zijn professionele gebiedsontwikkelaars. De meeste projectontwikkelaars hebben projecten in meerdere gemeenten. De eerste stap op weg naar een participatieproces is achterhalen of er sprake is van verplichte participatie (bij een buitenplanse omgevingsplanactiviteit). Daarnaast hebben veel gemeenten een ‘participatiegids’ gemaakt voor initiatiefnemers waarin suggesties staan over hoe ze het participatieproces kunnen vormgeven. De daadwerkelijke vorm van participatie is voor projectontwikkelaars vormvrij.

In de ogen van bewoners van een gebied is een projectontwikkelaar degene die een verandering in hun leefomgeving tot stand brengt. Soms gewenst, soms niet. Veelgehoorde kritiek van bewoners richting projectontwikkelaars is: ‘Maar jullie hoeven hier straks niet te wonen.’ De projectontwikkelaar is een voorbijganger in een gebied. Nadat het project is gerealiseerd, is hij weg. Gelukkig hebben veel ontwikkelaars kwaliteit hoog in het vaandel staan en beseffen ze dat zij bezig zijn met hun nalatenschap aan de omwonenden.

Het woord ‘nalatenschap’ vormt meteen de richtlijn voor de rol van projectontwikkelaars bij participatie. Het geeft aan dat projectontwikkelaars, vanuit participatie gezien, een verantwoordelijkheid hebben richting diegene die achterblijven nadat zij weg zijn. Rekening houden met omwonenden is dus een basisbeginsel voor een participatieproces. Hoeveel ruimte daarbij aan bewoners gegeven kan worden, verschilt per project.

Traditioneel organiseren gemeente en projectontwikkelaar samen een informatieavond op het moment dat een plan een zekere mate van concreetheid heeft. Denk aan een schetsontwerp of soms pas bij het voorlopig ontwerp. Een informatieavond organiseren over een plan is informeren en geen participatie. De projectontwikkelaar als initiatiefnemer dient eerder in het planproces te beginnen met participatie, zodat bewoners ook echt inbreng hebben.

Een veelgehoord argument is dat projectontwikkelaars participatie organiseren om zienswijzen en bezwaren te voorkomen. Dit mag nooit het doel zijn van participatie en een participatieproces geeft hier bovendien geen garantie op. Na het deelnemen aan een participatieproces mogen participanten nog steeds gebruikmaken van de mogelijkheid om bezwaar te maken en in beroep te gaan bij de rechter.

Woningcorporaties, participatie vanuit eigenaarschap

Woningcorporaties hebben verschillende participatierollen. Soms is de corporatie projectontwikkelaar, waarbij het grote verschil met de ‘gewone’ projectontwikkelaar is dat de corporatie vanuit maatschappelijk oogpunt ontwikkelt om daarna zelf te verhuren. Daarnaast is een woningcorporatie bezig met participatie voor hun beheer- en onderhoudstaken. Als het mogelijk is worden bewoners hierbij betrokken. Tot slot heeft de corporatie een rol op het gebied van leefbaarheid in haar buurten, waarbij participatieprocessen worden ingezet. De woningcorporatie werkt bij al deze participatierollen vanuit eigenaarschap.

De verantwoordelijkheid als eigenaar is terug te zien in de drie verschillende rollen die een corporatie heeft.

De woningcorporatie kent de mensen waar ze mee te maken hebben en heeft een sterke band met hun huurders. Op het eerste gezicht lijkt participatie daarmee makkelijker, maar dat is het echter niet. Corporaties hebben te maken met kwetsbare doelgroepen: mensen die langdurig in armoede leven, mensen met een zorgvraag of psychische problemen en mensen die de Nederlandse taal niet beheersen. Het tekort aan sociale huurwoningen zorgt er daarnaast voor dat steeds minder mensen een keuze hebben waar ze gaan huren, ze zijn allang blij dat ze iets hebben. De binding met de buurt neemt daardoor af. Al deze factoren zorgen ervoor dat mensen minder bereid zijn, of niet in staat zijn, om te participeren in hun eigen woonomgeving. Waar het gaat om leefbaarheid in de buurt, maakt participatie steeds meer plaats voor werkzaamheden die thuishoren bij opbouwwerk of individuele hulpverlening.

Bedrijven, participatie vanuit nabuurschap

Bedrijven kunnen voor uitbreiding van activiteiten te maken hebben met het omgevingsplan en vergunningen. Dat betekent dat zij opeens initiatiefnemer zijn voor het participatieproces dat hierbij hoort. En dat kan een behoorlijke uitdaging zijn als dit niet de ‘corebusiness’ is van het bedrijf. Het is niet iets dat een communicatiemedewerker er eventjes bij gaat doen. Zeker grotere industriële bedrijven krijgen te maken met de nieuwe rol als initiatiefnemer van participatie, omdat de impact van hun bedrijf op de omgeving groot is. Vaak hebben zij hiervoor omgevingsmanagers in dienst.

Bedrijven kunnen verantwoordelijk zijn voor participatie bij nieuwbouw op een nieuwe locatie en bij uitbreiding van de activiteiten op de bestaande locatie. Omdat het bedrijf er al gevestigd is of voornemens is om zich ergens langdurig te vestigen, wordt participatie ingestoken vanuit ‘nabuurschap’. Want je bent en blijft buren met de mensen die direct om het bedrijf heen wonen. We gaan er in dit blog vanuit dat bedrijven naast het voeren van een gezonde bedrijfsvoering eveneens een goede buur willen zijn.

Bij participatie vanuit nabuurschap gaat het niet alleen om het moment dat het omgevingsplan of de vergunning nodig is. Het is juist voor deze groep initiatiefnemers belangrijk om altijd in contact te zijn met de omgeving. Elkaar kennen en begrip voor elkaar hebben is cruciaal. Bedrijven die hier veel mee te maken hebben, zoals bijvoorbeeld drinkwaterbedrijven, hebben daarom omgevingsmanagers in dienst die de participatieve taken op zich nemen.

Juist omdat participatie geen dagelijkse taak is bij de meeste bedrijven, maken zij vaak gebruik van adviseurs. Voor het invullen van de rol als opdrachtgever is het handig om iets meer te weten over participatie zodat de juiste opdracht wordt verstrekt.

Bewoners, participatie vanuit gemeenschap

Met de Omgevingswet kunnen ook bewoners initiatiefnemer zijn voor participatie. Soms voor kleine of grotere verbouwingen aan hun eigen woningen. Het volstaat meestal om de directe buren bij te praten over de plannen en naar aanleiding van deze gesprekken eventueel aanpassingen te doen aan de (ver)bouwplannen. Sommige gemeenten hebben een handreiking met tips hiervoor.

Er is een andere rol bij participatie door bewoners die niet direct voortkomt uit regelgeving, zoals bij bewonersinitiatieven. Bekende voorbeelden zijn de gezamenlijke moestuin, het organiseren van een woonvorm voor jongeren met een beperking door hun ouders en het oprichten van een energiecoöperatie.

Om welke participatierol het ook gaat, bij participatie door bewoners is het woord ‘gemeenschap’ als richting te zien. Of het nu gaat om individuele bewoners of groepen bewoners, samen vormen ze een gemeenschap waar ze prettig willen wonen. Zonder burenruzies door verbouwingen. In een fijne leefomgeving. De aanleiding voor participatie komt vaak voort uit een intrinsieke motivatie om iets te verbeteren, er is daarnaast in het algemeen sprake van een grote betrokkenheid.

Meer lezen over participatie

Dit blog over participatie door initiatiefnemers is een bewerking van paragraaf 3.7 uit het Handboek Bewonersparticipatie.

Ben je door het deze van dit blog benieuwd geworden naar ons handboek? Via onze website kun je het boek bestellen. Het is hét handboek dat elke professional die iets met bewonersparticipatie doet op het bureau of in de kast wil hebben. Met basistheorie, praktijk én verdieping en heel veel praktijkvoorbeelden.

Heb je hulp nodig bij participatie?

Via ons participatiebureau ParticipatieKracht verzorgen we zowel strategisch advies als participatiemanagement. Ook ontzorgen we met onafhankelijke gespreksleiding tijdens bewonersbijeenkomsten.

Wil je zelf beter worden in een goede voorbereiding en uitvoering van participatieprocessen? Neem dan eens een kijkje bij onze workshops en trainingen op open inschrijving (basis/verdieping) of kies samen met collega’s voor een incompany training op maat.